Spreken is zilver, zwijgen is fout

Op 22 november vorig jaar bezocht ik een symposium in Amsterdam over rabbijn Abraham Heschel. Ik kwam vooral voor de lezing van Manuela Kalsky, over de samenwerking van Heschel met Martin Luther King in de burgerrechtenbeweging in de jaren zestig in de VS.
Tussen de symposiumgangers mengden zich allerlei buurtbewoners, want de kerk was die dag ook stemgebouw. ’s Avonds werd duidelijk dat de PVV de grootste partij bij de parlementsverkiezing was geworden.
Daarna volgde een moeizame kabinetsformatie en hebben we nu het meeste rechtse kabinet ooit. Waarvan een partij deel uitmaakt met extreemrechts gedachtegoed. Een trend in Europa.

In Duitsland, Groot-Brittannië en Frankrijk hebben kerkleiders duidelijk stelling genomen tegen extreemrechts. De Duitse bisschoppenconferentie gaf een verklaring uit waarin ondubbelzinnig wordt gesteld dat populistisch nationalistisch gedachtegoed en extreemrechtse politiek niet past bij een christelijke mensvisie.

In Nederland overheerst de stilte vanuit de kerken. Men is verlegen om zich uit te spreken. Omdat men de polarisatie niet wil voeden? Omdat er ook in de kerk zoveel verschillende meningen zijn? Omdat men vindt dat de kerk inmiddels een minderheid is geworden en bescheidenheid past?

Voor velen in kerkelijk Nederland is dit te weinig en te mager.
Zelf raakte ik in de zomer betrokken bij een groepje predikanten uit de PKN die zich gingen beraden op actie. Maar we werden ingehaald door een initiatief van Micha Nederland. Dat is een netwerk van meer dan twintig christelijke non-profitorganisaties. In september kwam de zogenaamde Michaverklaring uit, Evangelie en extreemrechts gaan niet samen, ondertekend door honderden voorgangers en christelijke leiders.

De Micha-verklaring bestaat uit zes stellingen.
1 Menselijke waardigheid behoort tot de kern van het christelijk geloof.
2 Een christelijke levensovertuiging kan onmogelijk samengaan met een extreemrechtse ideologie
3 Onze roeping tot naastenliefde is onbegrensd
4 Gemakzuchtige politiek is schadelijk en het is belangrijk om ons daartegen te verzetten
5 Christelijke leiders mogen niet zwijgen over extreemrechts
6 De profetische stem mag niet verstommen uit angst voor polarisatie

In de verklaring worden deze stellingen toegelicht.

Mijn naam staat er ook onder. Waarom? Er zijn ook collega’s die, hoewel ze er sympathie voor hebben, niet getekend hebben. Soms worden de redenen aangevoerd die boven zijn genoemd. Er zijn natuurlijk ook collega’s en kerkmensen die er inhoudelijk heel anders in staan. Omdat ze aan de andere kant van het politieke spectrum staan. Omdat ze vinden dat de kerken niet moeten moraliseren. Want: ‘PVV-stemmers zijn mensen met oprechte zorgen. Ze zijn even goed onder kerkmensen te vinden. Zulke verklaringen zetten mensen gemakkelijk in een hoek. Voor je het weet voedt je de polarisatie’.

Natuurlijk is het van belang om in gesprek te blijven. Ik zal de laatste zijn die dat ontkent. En maatschappelijke problemen moeten onder ogen worden gezien. Onder de mantel der liefde wordt het gauw verstikkend. Maar dat betekent niet dat je sommige dingen onweersproken moet laten. Populisme, eigen-volk-eerst, het wegzetten van hele bevolkingsgroepen of generaliserend of denigrerend taalgebruik, moet je niet zomaar laten passeren. Het is juist belangrijk om daar vroegtijdig alert op te zijn. Wat je zegt en hoe je het zegt, is niet onschuldig. Tegelijk gaat het hier niet om een kwestie van fatsoen of moraal, maar om een soort van politieke hygiëne. Er is een ondergrens.
Het is tekenend dat organisaties als de politie en bestuurders in het veld zoals burgemeesters klagen over de gemakkelijke retoriek van populistische politici in Den Haag. Zij vinden het belangrijk dat morele leiders in de samenleving hun stem laten horen. Volgens mij moet de kerk, samen met andere levensbeschouwelijke leiders, deze handschoen oppakken. Niet meedoen aan buitensluiten maar werken aan verbinding.

De Micha-verklaring spreekt over lessen uit het verleden. Juist de PKN heeft vorig jaar uitgesproken dat ze “voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog tekort schoot in spreken en in zwijgen, in doen en in laten, in houding en in gedachten”. Je wilt niet aan de verkeerde kant van de geschiedenis terecht komen. Ook dat is voor mij reden om wél te tekenen.

De missie van Micha is om allerlei vormen van onrecht bespreekbaar te maken in de kerk en om christenen in beweging te brengen voor meer gerechtigheid, zowel in de wereld als in de eigen leefomgeving. De naam is niet voor niets ontleend aan een bijbelse profeet. Bekend is Micha 6 vers 8: ‘Er is jou, mens, gezegd wat goed is: niets anders dan recht te doen, trouw te betrachten en nederig de weg gaan van je God’.

Het populaire beeld van de profeet is dat van de toekomstvoorspeller. De profeten hebben de komst van de Messias voorspeld en met de geboorte van Jezus is deze profetie vervuld, klinkt het in menige Adventsoverdenking.
Maar een profeet is veel meer dan een toekomstvoorspeller, iemand die in naam van God het heden peilt. Hij (een enkele keer: zij) duidt de eigen tijd, stelt het heersende onrecht aan de kaak, roept het volk en de machtshebbers op tot omkeer.

Rabbijn Joshua Heschel trok samen met Martin Luther King op in de burgerrechtenbeweging. Heschel benadrukte dat profeten zijn begiftigd met een goddelijk pathos. Het zijn mensen die gegrepen zijn door God en daardoor een spirituele radicaliteit bezitten. Ze zetten zich met hart en ziel en vol overgave in voor vrijheid en rechtvaardigheid.

Profeten zijn meer dan historische figuren. Bijbelse profeten als Micha fungeren als wegwijzers voor het morele handelen vandaag.

Kijk, dat en veel meer, heb ik geleerd op verkiezingsdag vorig jaar.

Ds. Bert Altena